Cá háit a bhfuil tú ag iarraidh dul?
Seans maith gur chuala tú faoi théamh domhanda agus athrú aeráide ar an nuacht, ar scoil, nó fiú ó dhaoine fásta ag caint faoin aimsir. Ach cad é an chiall atá leis na focail sin? Cad chuige a bhfuil gach duine chomh buartha fúthu? San alt seo, míneoimid duit cad é atá ar siúl lenár bpláinéad agus cén fáth a bhfuil sé tábhachtach dúinne ar fad.
An tAtmaisféar
Samhlaigh go bhfuil brat mór thart ar an Domhan, brat nach féidir leat a fheiceáil. Sin an t-atmaisféar. Tá sé déanta as meascán de gháis atá san aer. Tá ocsaigin ann, an rud a análaímid, agus nítrigin, an gás is mó atá ann. An ról is tábhachtaí atá ag an atmaisféar ná cosaint a thabhairt dúinn ó radaíocht ón Ghrian. Gan é, bheadh an Domhan uilig marbh.
Tá atmaisféar an Domhain cosúil le brat.
Tá ról eile ag an bhrat seo – coinníonn sé an Domhan te go leor le go dtig linn maireachtáil ann. Gan é, bheadh an Domhan thar a bheith fuar ar fad. De ghnáth, éiríonn teas in airde ach coinníonn, nó ceapann, an t-atmaisféar cuid mhaith den teas sin, cosúil le brat nó blaincéad. Tugann eolaithe ainm speisialta ar an éifeacht seo a cheapann an teas, éifeacht ceaptha teasa.
Téamh Domhanda
Tarlaíonn téamh domhanda nuair a éiríonn an Domhan níos teo ná mar a bhí. Níl sé cosúil le samhradh amháin te. Táimid ag caint faoi athrú mall a leanann thar tréimhse. Chomh maith leis sin, baineann sé le teocht an Domhain ar fad, ní an teocht in aon áit amháin. Mar shampla, má bhriseann píosa oighir d’oighearshruth, thiocfadh leis sin an teocht a ísliú in áit amháin.
Oighearshruth
Ach bhris an píosa oighir ar shiúl cionn is go raibh an mheánteocht sa Domhan ag ardú. Ceapann an t-atmaisféar níos mó den teas anois cionn is go bhfuil leibhéal níos mó de cheimiceáin ann. An gás, dé-ocsaíd charbóin (Co2), an gás is mó a gcluinimid faoi ach tá gáis eile mar mheatán ann chomh maith.
Cad chuige a bhfuil na ceimiceáin seo san atmaisféar?
Tá níos mó ná 8 mbilliún duine ina gcónaí sa Domhan anois. Sa bhliain 1960, ní raibh ach thart ar 3 bhilliún duine ann. Cruthaíonn gníomhaíochtaí daonna cuid mhór den dé-ocsaíd charbóin atá san atmaisféar, rudaí cosúil le:
• Carranna agus busanna a úsáideann breosla
• Stáisiúin leictreachais a dhónn gual, ola agus gás
• Crainn a ghearrtar síos (cuidíonn siad linn dé-ocsaíd charbóin a ghlanadh)
Nuair a scaoiltear níos mó de na gáis seo san aer, bíonn an ‘brat’ thart ar an Domhan níos tibhe agus ní ligeann sé don teas éalú chomh furasta. Mar sin, coinníonn sé níos mó teasa agus tagann ardú ar theocht an phláinéid.
Athrú Aeráide
Tugann eolaithe athrú aeráide ar na hathruithe móra atá ag tarlú thar am in aimsir an Domhain, mar gheall ar an téamh domhanda. Ní bhaineann sé le bheith níos teo amháin – tá patrúin aimsire ar fud an domhain ag athrú.
Seo roinnt samplaí:
• Bíonn stoirmeacha níos láidre ann agus níos minice
• Bíonn triomach i gceantair nach mbíodh triomach acu roimhe seo
• Bíonn tuilte níos measa mar gheall ar bháisteach iontach trom
• Tá na ceantair oighir ag leá, cosúil leis an Artach agus an tAntartach
• Ardaíonn leibhéal na farraige, rud a chuireann bailte cósta i mbaol
• Éiríonn an fharraige níos aigéadaí.
Leibhéal na farraige ag ardú
An bhfuil dochar leis?
Tá daoine ann agus deir siad rudaí mar, ‘Nach rud maith é go mbeidh samhradh níos teo againn?’ Ach tá na hathruithe seo níos casta ná sin.
Ainmhithe i mBaol
Déantar dochar mór do na hainmhithe. Mar shampla, nuair a leánn oighear, cailltear baile na mbéar bán agus ainmhithe eile. Nó faigheann ainmhithe bás cionn is nach bhfuil go leor uisce ar fáil dóibh. Bíonn ar go leor ainmhithe a n-áit chónaithe a fhágáil nó imíonn siad ar fad. Tá ainmhithe déanta le bheith ina gcónaí in áit faoi leith – má athraíonn sin, beidh deacrachtaí acu.
Bia agus Feirmeoireacht
Má tá triomach ann sa samhradh, bíonn sé deacair ar fheirmeoirí barra a fhás. Seans go mbeidh níos lú bia ar fáil, rud a chiallaíonn go mbeidh praghsanna bia níos airde.
Tuilte agus Stoirmeacha
Le níos mó báistí agus níos mó stoirmeacha, déanfar níos mó dochair do thithe agus scoileanna nó fiú iad a scriosadh. Déanann hairicíní i bhfad níos mó damáiste má bhíonn siad mór.
Sláinte
Má bhíonn aer níos truaillithe nó má thagann tonnta teasa, bíonn sé níos deacra do dhaoine áirithe análú agus fanacht sláintiúil.
Farraige
Má ardaíonn leibhéal na farraige, tá baol ann go dtitfidh cuid de thithe agus foirgnimh na ndaoine atá ina gcónaí cois farraige isteach san fharraige. Tá tíortha ísle i mbaol go mbeidh siad faoi uisce i gceann roinnt bheag de bhlianta.
Ceisteanna:
1. Cad é an rud é an t-atmaisféar agus cén ról atá aige?
2. Ainmnigh dhá ghníomhaíocht dhaonna a chuireann dé-ocsaíd charbóin san aer.
3. Cad é mar a tharlaíonn téamh domhanda?
4. Tabhair dhá shampla de na hathruithe aimsire atá ag tarlú mar gheall ar athrú aeráide.
5. Cén dóigh a gcuireann ardú leibhéal na farraige isteach ar dhaoine?
6. Luaigh dóigheanna a dtéann téamh domhanda i bhfeidhm ar ainmhithe.
Le plé:
Smaoinigh ar dhóigheanna a gcuireann athrú aeráide isteach ort féin nó ar do cheantar. In bhur ngrúpaí, déanaigí liosta. Ansin, smaoinígí ar dhóigheanna a gcuireann athrú aeráide isteach ar cheantar eile sa Domhan ón liosta seo:
an Éigipt,
baile beag i dtuaisceart na hIorua,
baile turasóireachta i sléibhte na hEilvéise
feirm i SAM
Le déanamh:
Déan liosta de na dóigheanna a gcuireann daoine i do cheantar féin leis an téamh domhanda.
Leathanach baile!
Leathanach baile nuachta
Léigh leabhar
Folláine
Faigh cúnamh